Quldarlığın tarixi

Quldarlığın tarixi

Qul, tamamilə başqa bir insanın malı olan, hər hansı bir əşya kimi alınıb satıla bilən adamdır.Quldarlıq qədim dövrdən XIX əsrə qədər davam edən uzun bir tarix boyunca müxtəlif formalarda mövcud olmuşdur.

Qullar, daşınar hər hansı bir mal kimi görüldükləri və onlara heç bir haqq və azadlıq tanınmaması üçün, özlərindən istənən hər cür işi etməklə öhdəçilikli idilər.Quldarların pis davranışları, ağır həyat və iş şəraiti, insan sayılmayan minlərlə qulun ölümünə yol açdı. Bir qul üçün qulluqdan xilas olmanın tək yolu sahibi tərəfindən azadlığının geri verilməsi, yəni azad edilməsi idi.

İnsanlar tarix boyunca, içində yaşadıqları cəmiyyətə və dövrə görə müxtəlif yollarla qullaşdırıldılar. Döyüşdə məhbus edilmək, bir cinayət səbəbiylə cəzalandırılma, borcunu ödəyə bilməmək ya da qul ana-atadan dünyaya gəlmək, qul olmanın müxtəlif növlərindən idi.

İnsanların ancaq özlərinə lazım olduğu qədər istehsal etdikleri qədim dövrlərdə qulluğ yox idi. Zamanla istehsalda istifadə vasitələr inkişaf etdikcə istehlak edə bildiklərindən  daha çox istehsal etməyə başladılar. Bundan sonra, döyüş dusdağlarını öldürmək yerinə özləri üçün işlətməyə başladılar və onların çıxardıqları çox məhsula əl qoydular. Beləcə qullar və quldarlıq yarandı.

Sümərleərde qullar ya ev xidmətlərində və ya tarlalarda işlədilərdi. Mənfəət gətirən bir mal olaraq alınıb,satılmağa başlamaları daha sonrakı dövrlərə təsadüf edir. İlk olaraq Qədim Yunanıstanda qullar cəmiyyətin təməl siniflərindən biri oldu və iqtisadiyyat ağırlıqla quləməyinə dayandı. Burada qullar daha çox ev xidmətlərində və əkinçilikdə çalışdırıldılar. Qullar vətəndaş sayılmadıqları üçün heç bir haqqa sahib deyildilər. Qul sayı çox artan Roma İmperatorluğunda, qulların bəziləri mədənlərdə və daş karxanalarında işlədilərkən, bəziləri də xalqı əyləndirmək məqsədiylə yırtıcı heyvanlarla ya da bir-birləriylə ölümünə döyüştürülürdü. Daha şanslı olanlar isə fermalarda və evlərdə işlədilərdi.

Bu dövrdə, bir çox qul içində olduğu şərtlərə görə üsyan etdi. Bunların ən əhəmiyyətlisi Spartak üsyanıdır. Eramızdan əvvəl 73-də İtaliyada, Capuada qladiator olaraq satılan Spartak, bəzi qullarla birlikdə qaçaraq Vezuvi dağına sığındı. Başqa qaçaq qulların da onlara qatılmasıyla bütün İtaliyaya qorxu salan 100 min nəfərlik bir ordu meydana gəldi. İki il sonra Spartak bir vuruşmada öldürülüncə, gücləri parçalandı və qiyam sona çatdı.

Roma İmperatorluğunun süqutundan sonra quldarlıq gerilədi  amma dərhal ortadan qalxmadı.VIII-X əsrlərdə Almaniyada əkinçilik işçilərinə olan ehtiyacın artması quldarlığın canlanmasına gətirib çıxardı. Bu məqsədlə bir çox döyüş məhbusu Slavyan qullaşdırıldı. XIII əsrin sonlarında Avropanın bir çox bölgəsində qulların yerini artıq serfler almışdı. Serfler, torpağa və bəylərinə bağlı istehsalçılar idi. Qullar kimi alınıb,satılmaz amma sahiblərini və olduqları yeri də tərk edə bilməzdilər. Torpaqlar, üzərində yaşayan serflerle birlikdə alınır və satılırdı. Orta əsrlərdə serfler iqtisadiyyatın əsas sütunu idi.

Xristian Kilsəsi və İslam dini, müasir dövrə gələnə qədər quldarlığa qarşı çıxmadı. Müsəlmanlar ilə Xristian Avropa arasındakı uzun çəkən döyüşlərdə, hər iki tərəf də aldıqları döyüş dusdağlarını qullaşdırdı. Bununla birlikdə Müsəlmanların aldıqları məhbusların çoxu ev xidmətlərində işlədildi. Ayrıca, Müsəlmanlığda qulu azad etmək savab olduğu üçün, qulların bir hissəsi azad edilir və İslam dinini qəbul edərək birliyin bir üzvü ola bilirdi.

Osmanlılarda ümumiyyətlə döyüşlərdə ya da quldurluq yolu ilə məhbus edilən kəsləri qul olaraq istifadə etmək, alıb satmaq ənənəsi vardı. Bunun xaricində başqa ölkələrdəki bazarlardan satın alınaraq ölkəyə gətirilən qullara da rast gəlinərdi. Qul ticarətini yalnız müsəlman tacirlər edə bilər, xristianlar da qul satın ala bilərdi. Müsəlman qul istifadə etmək isə qadağan idi. Qulları əkinçilik istehsalında və ya sənətkarlıq istehsalında işlətmək Osmanlı Dövlətində çox yayılmasa da  rast gəlinirdi. Ayrıca Xristian məhbusların beşdə birinə dövlətin əl qoyması və bunları Türkləşdirilərək dövlət xidmətində istifadə etməsiylə başlayan yeniçəri sistemi də Osmanlılara xas bir növ quldarlıq  sayıla bilər. Osmanlılarda əsir ticarətinə əsaslanan quldarlıq 1847-də rəsmi olaraq qaldırıldı. Yeniçəri  sistemi isə fəthlərin dayanmasına paralel olaraq daha XVII əsrdə əhəmiyyətini itirməyə başladı, XVIII əsrin ortalarında da tamamilə ortadan qalxdı.